سس‌‌ماهیان بخش بزرگی از خانواده کپورماهیان را تشکیل می‌‌دهند که در حوضه‌‌های گوناگونی از کشور ما زندگی می‌‌کنند. چند گونه از ارزشمندترین ماهیان بومی ایران در این گروه جای گرفته‌‌ است. از ویژگی‌‌های مشترک سس‌‌ماهیان می‌‌توان به داشتن بدن کشیده و قطور و همچنین دو جفت سبیلک اشاره کرد.

سس‌‌ماهی بزرگ‌‌سر، زرده‌‌پر، اورنج (Great barb, Bulatmai Barbel)

بدنی کشیده و نسبتا قطور دارد. نیمه پشتی بدن تیره و نیمه شکمی زردرنگ است و دو نیمه از هم متمایز هستند. دارای دو جفت سبیلک است و دهانی نعل اسبی دارد. شامل فرم‌‌های مهاجر و ساکن می‌‌شود. در رودخانه‌‌ها، آب‌‌های گرم و عمیق با بستر سنگ‌‌ریزه‌‌ای را ترجیح می‌‌دهد. از انواع سخت‌‌پوستان، نرم‌‌تنان، ماهی‌‌ها، میگوها و قورباغه‌‌ها تغذیه می‌‌کند و در اکثر رودخانه‌‌های حوضه جنوبی دریای خزر پراکنش دارد.

سس‌‌ماهی خزری، زرده‌‌پر، اورنج (Caspian or Aral barbel)

شبیه سس‌‌ماهی بزرگ‌‌سر است ولی سری نسبتا کوچک‌‌تر دارد و باله پشتی به سر نزدیک‌‌تر است. رنگ پشت سبز تیره، پهلوها و شکم روشن‌‌تر است. در دریا زندگی می‌‌کند و برای تولیدمثل به رودهای منتهی به دریای خزر مهاجرت می‌‌کند.

سس‌‌ماهی لب کلفت، زردک قلمی (Ticklip barb, Mursa)

بدنی به رنگ خاکستری تا قهوه‌‌ای، پشت تیره‌‌تر و شکمی روشن‌‌تر دارد. دارای دهانی متوسط، زیرین و نعل اسبی با لب‌‌های گوشتی است که دو جفت سبیلک دارد. در آب‌‌های تند با بستر قلوه‌‌سنگی و شنی زیست می‌‌کند. از حشرات آبزی، سخت‌‌پوستان، کرم‌‌ها و جلبک‌‌ها تغذیه می‌‌کند. در حوضه خزر و نمک (قره‌‌چای، حبله‌‌رود و جاجرود) و ارومیه (زرینه‌‌رود) پراکنده است.

سس‌‌ماهی خال‌‌دار، بلیزم (Kura barbel)

رنگ بدن زرد تا زیتونی و خاکستری است و لکه‌‌های متعدد تیره دارد. قسمت‌‌های بالایی و میانی رودها با بستر سنگلاخی و جریان آب تند و خنک را ترجیح می‌‌دهد. خوراک آن‌‌ها شامل بقایای گیاهان، حشرات و سخت‌‌پوستان می‌‌شود. در حوضه‌‌های خزر، ارومیه و دجله یافت می‌‌شوند.

سونگ، انزه، بچ (King barbus, Pike barb, Mangar)

زمینه‌‌ای به رنگ نقره‌‌ای تا زیتونی دارد که پشت تیره و پهلوها و شکم روشن‌‌تر است. سری بزرگ و کشیده دارد و دهان بزرگ، انتهایی و تقریبا افقی است. معمولا در رودهای بزرگ و سدها زیست می‌‌کند و به وزن بالایی می‌‌تواند برسد. اغلب از دیگر ماهیان، سخت‌‌پوستان و حشرات آبزی تغذیه می‌‌کند. در حوضه دجله (سد دز، رود کرخه و کارون و هورالعظیم) و بوشهر (زهره) زندگی می‌‌کند.

گطان (Yellowfin barbel)

شبیه ماهی سونگ است ولی سرِ کشیده ندارد و دهانی کمی مورب و نیمه انتهایی دارد. با این حال هنوز اختلاف نظراتی درباره مشخصات این گونه وجود دارد. تغذیه عمدتا از حشرات، گیاهان، میگو، نرم‌‌تنان قورباغه و ماهی است. در حوضه دجله پراکندگی دارد.

سس‌‌ماهی یا برزم لب پهن، دولنج (Orontes barbel)

پشتی به رنگ قهوه‌‌ای، پایین پهلوها زرد و شکم سفیدی دارد. دارای دهان زیرین با لب‌‌های گوشتی و دو جفت سبیلک نازک است. سبد غذایی این ماهی تقریبا مشابه دیگر سس‌‌ماهیان است. در حوضه‌‌های دجله و بوشهر و فارس (کر) دیده می‌‌شود.

شیربُت، سرخه (Large scaled barb, Tigris barbel)

بدنِ کشیده به رنگِ زمینه نقره‌‌ای با پشت قهوه‌‌ای زیتونی و شکم روشن دارد. باله‌‌ها (غیر از پشت) به رنگ نارنجی یا صورتی درخشان هستند. دهان زیرین و نعل اسبی با لب گوشتی است. پولک‌‌ها درشت هستند. در سال‌‌های اولیه زندگی به گیاه‌‌خواری تمایل دارد ولی با افزایش سن گوشت‌‌خواری را ترجیح می‌‌دهد. در حوضه‌‌های دجله و بوشهر و هرمز (کل) دیده می‌‌شود.

بسان، تویینی (Heckel’s Orontes barbel)

رنگ پشت قهوه‌‌ای تا سبزآبی و پهلوها زرد و سفید نقره‌‌ای است. دهان متوسط و نیمه‌‌انتهایی دارد. قسمت‌‌های پایینی رودخانه با آب نسبتا گرم و بستر شنی یا گِلی را ترجیح می‌‌دهند. خوراک آن‌‌ها عمدتا شامل بی‌‌‌‌مهرگان آبزی است. در حوضه‌‌های دجله، فارس و بوشهر پراکندگی دارد.

سلیمانی (Black spot, Leopard or Mesopotamian barbel)

بدنی به رنگ سبز یا زرد مایل به سبز دارد که کلا از خال‌‌های تیره نسبتا بزرگ پوشیده شده است. دارای دهانی کوچک، زیرین و نعل اسبی است و لب‌‌ها درشت و گوشتی هستند. متاسفانه جمعیت آن‌‌ها به شدت کم شده ولی در حوضه دجله (کرخه، کارون و جراحی) دیده شده است.

حمری، زنگول (Golden barb, yellow barbel)

نیمه بالایی بدن رنگ قهوه‌‌ای یا سبز تیره و شکم رنگ سبز مات تا سفید یا نقره‌‌ای دارد. دهان انتهایی تا نیمه انتهایی با لب‌‌های نارنجی‌‌رنگ است. یک یا گاهی دو جفت سبیلک کوتاه و ضخیم دارد. این ماهی بیشتر از  جلبک‌‌ها، بی‌‌مهره‌‌گان و گیاهان آبزی تغذیه می‌‌کند. در حوضه‌‌های دجله (هورالعظیم)، بوشهر (دالکی، مند، دشت‌‌پلنگ) و فارس (کُر) پراکنده است.

برزم (Kersin Barbel)

بدن به رنگ زیتونی تا قهوه‌‌ای در بالا، نقره‌‌ای در پهلوها و سفید در زیر است. باله پشتی دارای یک خار قوی است. دهان متوسط و نیمه انتهایی با پوزه‌‌ای نسبتا بلند دارد. لب‌‌ها غیرگوشتی و سبیلک‌‌ها نازک هستند. بیشتر در رودخانه‌‌ها زندگی می‌‌کنند و همه‌‌چیزخوار است. در حوضه‌‌های دجله و بوشهر یافت می‌‌شود.

بخشی از اطلاعات و تصاویر از منابع معرفی شده در مقدمه‌ای بر ماهی‌شناسی و دیگر منابع خارجی قابل دسترس می‌باشد.

ادامه دارد …